— Deze blogpost werd geschreven door Laura Naeye, EduMa-student, voor het vak Bijzondere Vraagstukken: Oudgriekse Letterkunde. De opinies en argumenten in deze blogpost zijn die van de student en weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs het officiële beleid of standpunt van de Afdeling Grieks. Voorbeelden van analyse uitgevoerd in deze blogpost zijn slechts voorbeelden.
Toen ik voor het eerst naar Mad woman van Taylor Swift (2020) luisterde, voelde ik de boosheid die ze verwoordt. Mad woman is een subtiel verwoorde aanklacht tegen de stereotypen rond vrouwelijke woede. Want boze vrouwen wordt nog steeds snel afgebeeld als irrationeel en gevaarlijk[1] en Swift speelt met de dubbele betekenis van mad om haar lied kracht bij te zetten:
Every time you call me crazy, I get more crazy. What about that?
And when you say I seem angry, I get more angry.
Ditzelfde gevoel keerde bij mij versterkt terug tijdens het lezen van het recente boek Rage Becomes Her van Soraya Chemaly.[2] Zij verwoordt en verklaart duidelijk waarom vrouwen boos zijn. Een voorbeeld uit Chemaly’s eerste hoofdstuk raakte me meteen:[3] ze beschrijft hoe, telkens haar dochter een toren bouwde, een jongen uit haar klas deze omver gooide. Het meisje deed vanalles ter bescherming, maar haar klasgenoot bleef hem omgooien. Zijn ouders corrigeerden hem niet, maar haalden enkel hun schouders op: ‘Boys will be boys’. Chemaly beschrijft hoe ze de woede in haar dochters ogen zag, maar dat het meisje deze onderdrukte. Als zij haar woede zou uiten, wist ze dat negatieve aandacht -hoe onterecht ook- op haar zou vallen. Deze gendernormen gelden niet enkel voor kinderen, maar blijven levenslang ons gedrag bepalen. Als je als vrouw woede durft te uiten, vertoon je maatschappelijk niet-aanvaard gedrag en verlies je geloofwaardigheid. Als een man echter boos wordt, volgt vaak een positievere reactie.[4] Chemaly benadrukt daarom dat het belangrijk is dat vrouwen hun woede erkennen en uitdrukken.[5] Zo wordt deze een constructieve kracht die maatschappelijke veranderingen kan stimuleren.
Swifts en Chemaly’s verwoordingen over discriminatie en onderdrukking brachten gevoelens tevoorschijn waar ik me eerder niet bewust van was: boosheid en verontwaardiging borrelden naar boven. Ze beschrijven ongelijkheden waar ik het bestaan van wist, bijvoorbeeld gegenderde gedragsnormen of een gegenderd verschil in opvoeding, maar ik had er voordien nog niet zo bij stilgestaan. Door mijn persoonlijke interesse en studies kwam ik bij verdere contemplatie uit bij Medea. Want als ik denk aan boze vrouwen uit de oudheid, denk ik allereerst aan haar, zoals ze door de Atheense toneelschrijver Euripides werd opgevoerd (431 v.C.).
You made her like that
Medea was een Kolchische tovenares die Jason hielp het Gulden vlies te veroveren. Hij nam haar mee als echtgenote naar Griekenland, maar liet haar (en dit is waar het toneelstuk begint) in de steek voor de koningsdochter van Korinthe, waarna Medea wraak nam door hun zoontjes te vermoorden evenals de koning en zijn dochter. In Euripides’ toneelstuk zien we een woedende Medea, uit op wraak omdat ze werd verraden door Jason. Haar woede is een belangrijk thema. De Oudgriekse termen hiervoor, χόλος (cholos)[6] en ὀργή (orgé),[7] komen nergens in het oeuvre van Euripides zoveel voor als in de Medea.[8][9] Χόλος wordt gebruikt om naar een langdurige, hevige boosheid te verwijzen, ὀργή wijst eerder op een impulsieve woede-uitbarsting, vaak verbonden met wraak op iemand.[10] Het gecombineerde gebruik van beide termen contextualiseert Medea’s woede en toont volgens mij het belang ervan aan in dit toneelstuk.
No one likes a mad woman
Medea gaat zich immers niet bij Jasons vertrek neerleggen zoals vrouwen geacht werden te doen, maar eigent zich de in het Oude Griekenland mannelijk gegenderde emotie van woede toe en uit deze.[11] Dit kan ze omwille van haar uiterst unieke positionaliteit (ze is een boos gemaakte buitenlandse vrouw, met magische krachten, zonder controlerende κύριος (kurios))[12] waardoor ze een specifieke agency heeft en haar woede kan uiten. Toch moet Medea, om zich te kunnen wreken, opnieuw normatief gedrag vertonen en haar woede onderdrukken, waardoor de rol van deze emotie in het toneelstuk dus niet echt als constructief kan beschouwd worden.
Does a scorpion sting when fighting back?
Chemaly argumenteert dat constructieve woede een positieve sociale verandering kan teweegbrengen. Medea slaagt weliswaar in haar doel, namelijk wraak nemen door Jason te kwetsen: Jason verliest door deze moorden inderdaad niet alleen het vaderschap, maar ook zijn toekomstige echtgenote samen met koninklijke macht. Hoewel de moord op Medea’s rivale en haar kinderen de sociale structuur verandert, vernielt Medea echter ook tegelijkertijd haar eigen positie en identiteit als moeder. Haar zogenaamde overwinning op Jason is dus bitter, want ze vernielt ook (een deel van) zichzelf, zoals we zien in haar typering als rots, golf (28-29), leeuwin ((1279) en Scylla (1342-43). Vervolgens maakt ze tijdens het toneelstuk het koor van Korinthische vrouwen medeplichtig door haar wraakplan te vertellen, maar geheimhouding te vragen. Dit collectief van vrouwen onderneemt geen actie. Ze brengen Medea niet op andere ideeën, proberen de moord niet tegen te houden, maar ze doen ook niets om Medea’s positie te verbeteren en zo haar wraak te ondermijnen. Medea’s infanticide creëert een breuk met de normatieve rol van de vrouw als moeder. We krijgen een uitbeelding te zien van het ultieme gevaar van vrouwelijke woede als vernieler van patriarchale structuren.
Ik lees Medea in relatie tot Chemaly’s pleidooi[19] als een voorbeeld van hoe we woede best net niet gebruiken. Medea erkent haar woede wel en onderneemt actie, maar die kan ze enkel uitvoeren door normatief gedrag te veinzen. Ze veroorzaakt een positionele verandering voor zichzelf en haar omgeving, maar haar acties zijn destructief. Voor haar wraak moet ze haar woede onderdrukken en een deel van zichzelf vernietigen. We kunnen dit moeilijk definiëren als een constructieve actie waarvoor Chemaly pleit. In Euripides’ Medea kunnen we echter duidelijk lezen hoe een misogyne samenleving de consequenties van vrouwelijke woede exploreert. In deze exploratie is het gevolg een destructie van normen, identiteit en maatschappelijke posities. Er worden geen constructieve veranderingen doorgevoerd die gelijkheid bevorderen, waarschijnlijk omdat deze als gevaarlijk geacht werden in de misogyne context waarin het toneelstuk zich afspeelde en opgevoerd werd.
She should be mad, should be scathing like me
Chemaly roept vrouwen op om onze woede niet langer te onderdrukken, maar te erkennen en gebruiken: niet door onze omgeving en in het proces onszelf te vernietigen, maar door als vrouwelijk collectief structurele veranderingen door te voeren die voor meer gelijkheid zorgen.[20] Tegenover de misogyne exploratie van vrouwelijke woede in Euripides’ Medea, contrasteer ik graag hedendaagse stemmen die op een constructieve manier met woede omgaan en een positieve uitkomst voor iedereen beogen. Hoopvoller en hierdoor geïnspireerd leer ik bewuster met mijn eigen woede omgaan en zie ik de gevoelens die door Swift en Chemaly opgeroepen en beschreven werden, als een positieve kracht.[21]
Voetnoten:
[1] Hier zijn enkele hedendaagse voorbeelden over de problematische omgang met vrouwelijke woede. Ten eerste het Dangerous Woman Project dat onderzoekt waarom vrouwen als gevaarlijk worden gezien en wat dit dan betekent. Ook woede is één van de factoren hierin. Ten tweede verwijs ik naar Fiona Hills reactie op de vraag waarom ze “upset” was over de voormalige VN-Ambassadeur Gordon Sondland: ‘”I was actually, to be honest, angry with him and, you know, I hate to say it, but often when women show anger, it’s not fully appreciated,” Hill testified, adding, “It’s often, you know, pushed onto emotional issues perhaps or deflected onto other people”‘. Ook Taylor Swift spreekt zich ook uit over het misogyn taalgebruik om vrouwelijk gedrag en emoties te beschrijven: “A man does something, it’s strategic. A woman does the same thing, it’s calculated. A man is allowed to react. A woman can only overreact”.
[2] Chemaly, S. L. (2018). Rage Becomes Her: The Power of Women’s Anger. Simon and Schuster.
[3] Chemaly, 2018, 19–20.
[4] Chemaly, 2018, 10–15.
[5] Chemaly, 2018, 17–18.
[6] Dit komt voor in verzen 94, 99, 172, 590, 898, 115, 1266. Meer info over de betekenis vind je hier.
[7] Dit komt voor in verzen 121, 176, 447, 456, 520, 615, 638, 870, 909, 1150, 1172. Meer info over de betekenis vind je hier.
[8] Teksteditie: J. Diggle, Euripidis fabulae, vol. 1, Oxford: Clarendon Press, 1984: 93-155.
[9] Χόλος komt van de 15 keer bij Euripides (incl. fragmenten) 7 keer voor in Medea. Ὀργή komt van de 50 keer bij Euripides (incl. fragmenten) 11 keer voor in Medea.
[10] Harris, W. V. (2003). The rage of women. In Ancient anger: Perspectives from Homer to Galen. Cambridge University Press, 125–129.
[11] Deze gegenderde emoties vinden we ook terug in andere toneelstukken van Euripides. Rouw werd bijvoorbeeld als vrouwelijk gezien en wanneer Herakles in Herakles (424 v.C.) geconfronteerd wordt met de dood van zijn kinderen, weigert hij om die reden openlijk te rouwen. Meer info zie: Allard, J.-N., Montlahuc, P., & Rothstein, M. (2018). The gendered construction of emotions in the Greek and Roman worlds. Clio. Women, Gender, History, 47, 26.
[12] De kurios kan je vergelijken met de Latijnse pater familias. Deze man staat aan het hoofd van zijn familie en is verantwoordelijk voor zijn echtgenote, kinderen en slaven… Een vrouw mag niet zonder kurios komen te staan. Haar kurios is in de eerste plaats haar vader en dan haar echtgenoot; als die zouden komen te overlijden, gaat die rol naar haar broer, zoon of een ander mannelijk familielid.
[13] Eigen vertaling.
[14] Levett, B. (2010). Verbal Autonomy and Verbal Self-Restraint in Euripides’ Medea. Classical Philology, 105(1), 54–68. Volgens Levett (2010, p. 60) overschrijdt Medea de norm door het uitspreken van haar woede en daarbij de mannelijke taal van de aanklacht te hanteren. Omdat ze de norm op die manier overschrijdt, hebben haar woorden geen effect op Jason.
[15] Levett, 2010, 55.
[16] In het Grieks uitgedrukt door μαίνομαι (mainomai, 873). Ons Nederlandse woord ‘manisch’ is hier ook van afgeleid.
[17] Levett, 2010, 62.
[18] Levett, 2010, 65. Meer info over het gebruik en omkeren van stereotypen in de Medea zie: Barlow, S. A. (1989). Stereotype and Reversal in Euripides’ ‘Medea’. Greece & Rome, 36(2), 158–171.
[19] Chemaly, 2018, 17–18.
[20] Chemaly, 2018, 8 & 18.